Το Αλεξανδράκειο Υδραγωγείο του 1873 – 1983: από την Σέλιτσα (Βέργα) στον Αλμυρό
Σύμφωνα με κείμενο της Μητρόπολης Μεσσηνίας από το 1957 [1], επί δεκαετίες μετά τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 δεν υπήρχε αμαξιτή οδός που να συνδέει το εσωτερικό της Μάνης με την Καλαμάτα. Μόνο μια ημιονική οδός που διέσχιζε την περιοχή του Αλμυρού. Οι κάτοικοι της Μάνης ήταν αναγκασμένοι να πεζοπορούν επί ώρες προκειμένου να επισκεφθούν την Καλαμάτα. Η πολύωρη πεζοπορία γινόταν ιδιαίτερα κοπιαστική κατά τους θερμούς θερινούς μήνες, αφού οι πεζοπόροι αναγκάζονταν να πορεύονται σε ακάλυπτο πετρώδες έδαφος και κάτω από αφόρητα καυστικό ήλιο. Το μαρτύριο της πορείας γινόταν ακόμη εντονότερο από την παντελή έλλειψη νερού στην ευρύτερη περιοχή. Η έλλειψη αυτή ήταν ιδιαίτερα αισθητή στην περιοχή του Αλμυρού, που χαρακτηριζόταν από πλήρη λειψυδρία, καθιστώντας αποκρουστική την – κατά τα άλλα – ειδυλλιακή αυτή περιοχή. Αυτό υποδηλώνει άλλωστε το τοπωνύμιο Αλμυρός, γνωστό από την αρχαιότητα λόγω του υφάλμυρου νερού των εκεί πηγών.
Αυτή την μεγάλη έλλειψη θέλησε να αντιμετωπίσει ο Σπυρίδων Αλεξανδράκης, πλούσιος και επιτυχημένος πλέον έμπορος περί το 1870 (γεννήθηκε το 1807 σε φτωχή οικογένεια του Κάμπου Αβίας, όπου η αρχαία Γερήνεια και η ομηρική – μυκηναϊκή Ενόπη, απεβίωσε το 1871 στην Καλαμάτα). Ποίος ξέρει άλλωστε πόσες φορές δοκίμασε και ο ίδιος αυτό το μαρτύριο, όταν – έφηβος ακόμη – διέσχιζε συχνά την ημιονική οδό ως φτωχός τότε και άσημος υπηρέτης σε επιχείρηση αλεύρων μεγαλεμπόρου της Καλαμάτας. Εξελίσσεται σταδιακά σε συνεργάτη και αναλαμβάνει τις εμπορικές αποστολές στο εξωτερικό : Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Τεργέστη, Σμύρνη κλπ. Το 1836, μόλις 29 ετών, ιδρύει δική του επιχείρηση στην Καλαμάτα και σύντομα γίνεται γνωστός στον εμπορικό κόσμο της μικρής (τότε) Ελλάδας (824.000 κάτοικοι στην απογραφή 1839). Τελικά εξελίσσεται σε μεγαλέμπορο εισαγωγών – εξαγωγών αλεύρων – ξυλείας και μεσσηνιακών προϊόντων. Σημειώνεται ότι η Καλαμάτα τότε ήταν 5η κατά σειρά από άποψη εμπορικής κίνησης, μετά την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Σύρο και την Πάτρα.
Ένα παρόμοιο έργο ωστόσο απαιτούσε πολλά. Το νερό βρισκόταν μακριά, προς το χωριό Σέλιτσα (σημερινή Άνω Βέργα), σε απόσταση πάνω από 10 χιλιόμετρα. Θα χρειαζόταν επομένως σημαντικά κεφάλαια. …… Έχοντας όμως αποφασίσει την πραγματοποίηση του έργου, έγραφε χαρακτηριστικά στη διαθήκη του [2] “…. άν ίσως ζών εγώ αξιωθώ να κάμω την μεταφοράν του ύδατος εις Αλμυρόν ……”. Δυστυχώς ο θάνατός του την 17 Φεβρουαρίου 1871 δεν του επέτρεψε να πραγματοποιήσει ο ίδιος το σχέδιό του. Το έργο ανέλαβαν οι εκτελεστές της (4ης, δημόσιας) διαθήκης του, αξιοποιώντας μετοχές της Εθνικής Τράπεζας που άφησε προς τούτο στα δύο κληροδοτήματα του, Κάμπου και Καλαμών. Το έργο άρχισε το 1898, 27 έτη μετά τον θάνατό του, και χρηματοδοτήθηκε από το κληροδότημα Κάμπου, ενώ εκόστισε 45.000 δραχμές και η εκπόνηση των σχεδίων 1.600 δραχμές, σημαντικά ποσά για την εποχή.
Σημειώνεται ότι στις τρεις προηγούμενες (μυστικές) διαθήκες του (25.2.1865, 1.12.1866, 16.12.1868) διέθετε την τεράστια κινητή και ακίνητη περιουσία του σε μέλη της οικογένειας, συγγενείς και φίλους. Στην 4η, δημόσια πλέον διαθήκη του (19.10.1870), σε μια εντυπωσιακή μεταστροφή, αφήνει την περιουσία του υπέρ τριών κυρίως μεγάλων σκοπών [2]:
• Υπέρ της ιδρύσεως μεγάλου Πτωχοκομείου στην Καλαμάτα
• Υπέρ συστάσεως και συντηρήσεως υποδειγματικού Ελληνικού Σχολείου στον Κάμπο Αβίας
• Υπέρ “μεταφοράς εκ Σελίτσης ύδατος εις Αλμυρόν και δημιουργίας μικράς προκυμαίας”
• Προέβλεπε επίσης τη χορήγηση γυμνασιακών και πανεπιστημιακών υποτροφιών, σε αρίστους αποφοίτους του Σχολείου του
Όπως προκύπτει από το “Μητρώο Κληροδοτημάτων” 1929 του Υπουργείου Παιδείας, η συνολική αξία της κληροδοτηθείσας περιουσίας του ανερχόταν σε 2.797.800 δραχμές, ποσό κολοσσιαίο για την εποχή.
Για την υδροδότηση του δικτύου, ο Σπ. Αλεξανδράκης περί το 1870 και οι εκτελεστές της διαθήκης του μετά το 1871, προέβησαν σε αξιοποίηση πηγής σε υψόμετρο περί τα 800 μ., κάτω από την Άνω Σέλιτσα (Άνω Βέργα), περιοχή “Κοπροντολός”, περί τα 10 χιλιόμετρα μακράν του Αλμυρού. Λόγω της μεγάλης κλίσης της πλαγιάς, οι ενδιάμεσες δεξαμενές αποσκοπούσαν στην διατήρηση χαμηλής πίεσης στις σωληνώσεις του δικτύου, εξυπηρετούσαν κυρίως την ύδρευση στην τερματική δεξαμενή, αλλά και δυνατότητες άρδευσης στις φιλοξενούσες αγροτικές ιδιοκτησίες (ελαιώνες). Η είσοδος του νερού ήταν στο πάνω μέρος των δεξαμενών (βορειοανατολικά), η έξοδος υπερχείλισης – άρδευσης σε ενδιάμεσο ύψος νοτιοδυτικά και η έξοδος των σωλήνων ύδρευσης χαμηλότερα επίσης νοτιοδυτικά. Το έργο ολοκληρώθηκε μετά το 1900 και ήταν σε χρήση έως την 10ετία 1980. Στο μεταξύ η περιοχή εξυπηρετούνταν πλέον μέσω του νέου δικτύου υδροδότησης της Καλαμάτας από τις πηγές του Πηδήματος. Σχετική διένεξη του Ιδρύματος με ιδιοκτήτες του αγροκτήματος στο οποίο ευρίσκεται η πηγή, έφθασε το 1998 στα δικαστήρια (ΑΒΜ Α97/2198, Α97/2691 “Κλοπή Ύδατος”) [3]. Πολλά στοιχεία και έγγραφα της υπόθεσης χάθηκαν κατά τις καταστροφές που υπέστη το αρχείο του Ιδρύματος στους σεισμούς του 1986, έτσι δεν κατέστη δυνατό να ερευνηθεί περαιτέρω το θέμα.
Κατασκευάστηκαν δύο δίκτυα δεξαμενών και σωληνώσεων : το αρχικό με πήλινους σωλήνες, οι οποίοι όμως υφίσταντο διαρροές λόγω φθορών από τις ρίζες των δένδρων και το μεταγενέστερο με μεταλλικούς σωλήνες. Η τερματική δεξαμενή στην “Οδό Υδραγωγείου”, στον Αλμυρό, σώζεται σήμερα σε άριστη κατάσταση εξωτερικά (μαρμάρινη επένδυση, μαρμάρινη κρήνη, αναμνηστική πλάκα), όσο και εσωτερικά (στεγανοποιητική επένδυση με τριπτό μαρμαροκονίαμα, “μπορτσελάνα” στην τοπική ορολογία των μαστόρων πέτρας), όπως φαίνεται σε επισυναπτόμενες φωτογραφίες. Η σκαλιστή επιγραφή “ΣΠ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗΣ ΔΙΔΩΣΙΝ ΥΔΩΡ ΤΟΙΣ ΠΟΡΕΥΟΜΕΝΟΙΣ ΕΝ ΑΝΥΔΡΩ 1873” πιστοποιεί τον χορηγό και την χρονολογία.
Τα ανωτέρω στοιχεία προέρχονται από έγγραφα του Αλεξανδράκειου Ιδρύματος
• [1] ┼ Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος : Ο Σπυρίδων Αλεξανδράκης και τα Αλεξανδράκεια Κληροδοτήματα (1957)
• [2] Διαθήκη Σπυρίδωνος Αλεξανδράκη Αρ. 54276/9.10.1870
• [3] Εισαγγελική παραγγελία για την υπόθεση Α97/2198 “Κλοπή Ύδατος”
Συνοπτικός σχολιασμός επισυναπτόμενων Φωτογραφιών – Χάρτη :
Τερματική Δεξαμενή ΤΔ: Όψεις της καταληκτικής δεξαμενής του Αλεξανδράκειου Υδραγωγείου (Βρύσες – Ποτίστρες – Αυλάκια), επί της τότε ημιονικής οδού, κοντά στην παραλία Αλμυρού, λίγο πριν τη σημερινή διχάλα της οδού Μάνης προς Κάμπο και προς Κιτριές (οδός Υδραγωγείου, Ξενοδοχείο Messinian Bay). Ποτίστρες & Αυλάκια έχουν σκαλιστεί στην πέτρα. Οι τρείς εμφανείς από τον σημερινό δρόμο πλευρές έχουν καλυφθεί από επεξεργασμένους λευκούς κυβόλιθους. Η σκαλιστή επιγραφή “ΣΠ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗΣ ΔΙΔΩΣΙΝ ΥΔΩΡ ΤΟΙΣ ΠΟΡΕΥΟΜΕΝΟΙΣ ΕΝ ΑΝΥΔΡΩ 1873” πιστοποιεί τον χορηγό και τη χρονολογία κατασκευής.
Ενδιάμεση Δεξαμενή Δ1: Τυπική Δεξαμενή και κεραμικές σωληνώσεις του αρχικού δικτύου ύδρευσης (μισοκατεστραμμένη). Η δεξαμενή περιβάλλεται από προστατευτική ξερολιθιά, η εσωτερική τοιχοποιία έχει στεγανοποιηθεί με τριπτό μαρμαροκονίαμα. Η δεξαμενή είναι ορατή μόνο από την πρόσοψή της, νοτιοδυτικά. Λόγω προβλημάτων στεγανότητας στις συναρμογές των κεραμικών σωλήνων, ρίζες των φυτών εντόπιζαν την διαρροή και προκαλούσαν φθορές στις κεραμικές σωληνώσεις. Το δίκτυο αντικαταστάθηκε στη συνέχεια από άλλο, με μεταλλικούς σωλήνες.
Ενδιάμεση Δεξαμενή Δ2: Δεξαμενή του δικτύου μεταλλικών σωληνώσεων. Το δίκτυο ακολούθησε διαδρομή προς Αλμυρό, στην κατεύθυνση του ρέματος “Βοντίτσας”. Η δεξαμενή περιβάλλεται από προστατευτική ξερολιθιά. Η εσωτερική τοιχοποιία έχει στεγανοποιηθεί με τριπτό μαρμαροκονίαμα. Το κυκλικό άνοιγμα (“ανθρωποθυρίδα” επίσκεψης – επισκευών) στο θόλο της οροφής έχει καλυφθεί από (μεταγενέστερο) τετράγωνο τσιμεντένιο στόμιο και μεταλλικό καπάκι. Στην πρόσοψη διακρίνονται δύο ανοίγματα : το κυκλικό στόμιο εξόδου του δικτύου σωληνώσεων και το τετράγωνο στόμιο υπερχείλισης.
Ενδιάμεση Δεξαμενή Δ3: Δεξαμενή του δικτύου μεταλλικών σωληνώσεων. Ίσως δεύτερη ή τρίτη σωζόμενη μετά την πηγή.
Η δεξαμενή περιβάλλεται από προστατευτική ξερολιθιά. Διακρίνεται τριγωνική κόγχη στο άνοιγμα της πρόσοψης. Η εσωτερική τοιχοποιία έχει στεγανοποιηθεί με τριπτό μαρμαροκονίαμα. Στην πρόσοψη διακρίνεται το τετράγωνο στόμιο υπερχείλισης. Η τετράγωνη πέτρα που κάλυπτε το άνοιγμα της εξωτερικής ξερολιθιάς, στην έξοδο των σωληνώσεων, δεν είναι στην αρχική της θέση. Η πέτρα φέρει μεταλλικό ένθετο στήριγμα με κυκλική οπή στη θέση διέλευσης των μεταλλικών σωληνώσεων (πρόσφατα αφαιρέθηκε από κάποιον, ελπίζουμε προς φύλαξη).
Ενδιάμεση Δεξαμενή Δ4: Δεξαμενή του δικτύου μεταλλικών σωληνώσεων. Μάλλον η πρώτη μετά την πηγή.
Περιβάλλεται από προστατευτική ξερολιθιά, ενώ στη στέγη έχει κυκλικό άνοιγμα με ορθογώνιο τσιμεντένιο πλαίσιο και μεταλλικό καπάκι (μεταγενέστερη ανθρωποθυρίδα επίσκεψης – επισκευής). Η εσωτερική τοιχοποιία έχει εν μέρει φθαρεί – πέτρες έχουν κυλίσει στο δάπεδο. Περιέχει καθαρό νερό σε ύψος περίπου 30 εκατοστών – πιθανότατα τροφοδοτείται ακόμη από νερό της κοντινής πηγής, η οποία στις μέρες μας δεν έχει αξιοσημείωτη παροχή νερού όπως παλιότερα. Στη νοτιοδυτική πρόσοψη διακρίνεται μεταλλικός αγωγός ύδρευσης, ο οποίος φέρει κλειστό διακόπτη ροής.
Συντεταγμένες DD MM’ SS” (GoogleEarth – βλ. Χάρτη)
Σύμβολο – Θέση Γ. Πλάτος (N) Γ. Μήκος (E)
ΤΔ Δεξαμενή Αλμυρού 36 59′ 40,03” 22 09′ 23,42”
ΕΛ Ελαιοτριβείο 36 59′ 59,33” 22 09′ 58,03”
ΚΒ Κάτω Βρύση 36 59′ 59,61” 22 09′ 58,14”
ΠΒ Πάνω Βρύση 36 59′ 55,13” 22 10′ 06,98”
Δ2 Δεξαμενή Νο2 36 59′ 40,38” 22 10′ 00,46”
Δ1 Δεξαμενή Νο1 36 59′ 41,24” 22 10′ 01,37”
Δ3 Δεξαμενή Νο3 36 59′ 42,92” 22 10′ 17,71”
Δ4 Δεξαμενή Νο4 36 59′ 44,63” 22 10′ 26,23”
Επίλογος
Οι λιθόκτιστες δεξαμενές του υδραγωγείου Αλεξανδράκη από Σέλιτσα (Άνω Βέργα) έως Αλμυρό, μαζί με το λιθόκτιστο ελαιοτριβείο στην Κάτω Βρύση της Κάτω Σέλιτσας (Κάτω Βέργας), σωζόμενα τεχνικά έργα της περιόδου 1870 – 1910, έχουν προταθεί από τους “Φίλους της Βέργας” και την Κοινότητα Βέργας στο Υπουργείο Πολιτισμού, από τον Ιανουάριο 2016, προς χαρακτηρισμό ως μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς και παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Τον Ιούνιο 2020 επικαιροποιήθηκε το αίτημα, συμπληρωμένο με νεότερα στοιχεία ιστορικής και ιδιοκτησιακής τεκμηρίωσης. Αναμένονται εισηγήσεις των αρμόδιων υπηρεσιών (ΥΝΕΜΤΕ-Πάτρα και ΕΦΑ Μεσσηνίας, καθώς και της κεντρικής υπηρεσίας (ΔΠΑΝΣΜ-Αθήνα), προς τα Συμβούλια Μνημείων (ΤΣΜ Πελοποννήσου και ΚΣΝΜ) για γνωμοδότηση και εισήγηση στον Υπουργό Πολιτισμού. Ελπίζουμε σε θετική έκβαση της όλης προσπάθειας τοπικών Συλλόγων και Φορέων.
Κωνσταντίνος Α. Μαρκάκης, Ηλεκ/γος – Μηχ/γος Μηχανικός ΕΜΠ Αθήνα – TU Hannover
Εκπρόσωπος – Διαχειριστής της Πρωτοβουλίας Κατοίκων ¨Φίλοι της Βέργας”